Akutna potreba za tematiziranjem problema slobode medija ne prestaje sa ulaskom u Evropsku uniju.

Suvremene promjene u načinima produkcije, distribucije i recepcije medija predstavljaju izazov za one koji upravljaju medijima, ali i one koji reguliraju medijski sektor. Svjedoci smo  učestalih konflikata unutar samih medija i medijskog sektora, a i na relaciji mediji –država (politika).

Specifične dimenzije krize, koje zbog tehnoloških promjena i traženja novih održivih modela produkcije i distribucije medija potresaju novinarstvo i medijsku industriju, povezane su dakako i sa manifestacijama globalne ekonomske krize.

Dodatnu dimenziju tako uvjetovanoj krizi novinarstva i medija u nekim državama i regijama pridodaju tradicionalno sporni, a neprevaziđeni mehanizmi političke kontrole i instrumentalizacije medija.

Cijeli taj koktel tehnološki, ekonomski i politički uvjetovane krize pokazuje se u još dramatičnijim dimenzijama u društvima koja demokratsku ulogu medija pokušavaju razvijati i regulirati tek u posljednja dva desetljeća, te još uvijek opravdano nose oznaku tranzicijskih (post-socijalističkih) društava.

Nekolicina tih država je dio Evropske unije - Bugarska i Rumunija posljednje četiri godine, a Slovenija, Mađarska, Slovačka, Češka, Poljska, Estonija, Litva i Latvija posljednjih sedam godina – čime doprinose specifičnim kontroverzama u tradicionalno neplodnim evropskim raspravama o standardima medijskih sloboda, pluralizmu medija i nedorečenoj ulozi institucija Evropske unije na tom planu.

Sve se to, naime, demonstrira u raspravi o spornim medijskim zakonima (paketu medijskog zakonodavstva) koje je avgusta, novembra i decembra  2010. prihvatio mađarski parlament, te ih djelomično korigirao na zahtjev Evropske komisije u martu 2011.

Mađarski medijski zakoni, sporni postupci njihovog prihvaćanja i još spornije odredbe, najnoviji su povod za val evropskih rasprava o minimalnim zajedničkim standardima na području slobode, nezavisnosti i pluralizma medija u Evropskoj uniji.

Bili su povod i okruglom stolu kojeg je krajem marta 2011. u Ljubljani organizirao Mirovni institut uspoređujući mađarsku situaciju, uključujući tamošnje kontroverze u vezi sa medijskim zakonodavstvom i optužbe o političkoj kontroli vladajuće političke većine nad medijima, sa situacijom u Sloveniji i Hrvatskoj.

 

Medijska recesija i regresija u Evropskoj uniji

»Evropska unija je, prema pokazateljima slobode medija, podijeljena na dva dijela i među njima se razlike povećavaju. 13 država članica Evropske unije, sve skandinavske, su među 20 država u svijetu sa najvišom razinom slobode medija, dok su neke od preostalih 14 država članica Evropske unije rangirane vrlo nisko i tonu sve niže. Prema pokazateljima medijske slobode, one su plasirane niže od nekih afričkih, južnoameričkih i azijskih država, što je je do nedavno bilo nezamislivo«, zapisao je slovenski novinar Blaž Zgaga u decembarskom broju časopisa »Medijska preža«, pozivajući se na najnoviji izvještaj međunarodne organizacije »Reporteri bez granica« o pokazateljima medijske slobode u svijetu u 2010. godini.

Prema tim pokazateljima, skoro sve nove članice Evropske unije, post-socijalističke države Srednje i Istočne Evrope, imaju velike poteškoće na području slobode medija, a pored njih tu negativnu sliku Evropske unije uokviruju još i sve države Južne Evrope – Španija, Portugal, Cipar, Italija, Grčka. Plus Francuska.

Istovremeno, predstavnici evropskih novinarskih udruženja govore o udarcu koji se zadaje demokraciji u mnogim evropskim državama tako što se otpuštanjem novinara, postavljanjem mnoštva novinara u nesiguran položaj honorarnih suradnika, kao i ukidanjem najkvalitetnijih i najzahtjevnijih novinarskih projekata smanjuje kvaliteta i vjerodostojnost novinarstva. Ti razlozi se na razini pojedinih država kombiniraju sa prijetnjama ili uvođenjem restriktivnog medijskog zakonodavstva ili neposrednim političkim intervencijama u medijima. Nižu se štrajkovi i protesti novinara, no bez posebnog efekta.

Uz nešto cinizma bilo bi moguće reći da prijestol kojeg je Evropska unija deklarirano zauzimala na području medijskih sloboda nikada nije bio sasvim opravdan, uzimajući u obzir dugogodišnju nemoć institucija Evropske unije po pitanju medijske koncentracije i problema sa slobodom medija i medijskim pluralizmom u Italiji, te probleme sa kojima se tradicionalno susreću mediji u državama Južne Evrope.

Nove članice, post-socijalističke države Istočne i Srednje Evrope, samo su još dodale nove sjenke toj slici. Mogli bismo reći da je to bilo i neizbježno s obzirom na odsutnost instrumenata medijske politike Evropske unije (oni se sada svode na Direktivu o audiovizualnim medijskim uslugama, čije samo ime govori o njenim idejnim osnovama i praktičnim domašajima).

Ista doza cinizma mogla bi se usmjeriti prema novinarima u državama članicama Evropske unije, njihovoj pasivnosti i konformizmu u razdobljima propulzivnosti medijske industrije, kada su akteri civilnog društva i radikalnijih medijskih projekata upozoravali na saučesništvo novinara u posvemašnjoj komercializaciji medija i paradigmi medijskog spektakla.

Šta je sporno u Mađarskoj?

I onda se dogodila Mađarska. Početkom 2011. godine, kada je Mađarska preuzela šestomjesečno predsjedavanje Evropskom unijom, izuzetno restriktivni i retrogardni propisi koje je nedavno usvojila došli su u središte pažnje institucija Evropske unije i drugih evropskih organizacija (Vijeća Evrope, Organizacije za evropsku sigurnost i suradnju), medija i državljana.

Radi se o seriji zakona koji donose nekoliko stotina odredbi koje, između ostalog, na vrh sistema regulacijskog nadzora nad medijskim sektorom postavlja tijelo u kojem dominiraju predstavnici političke (parlamentarne) većine i čijeg predsjednika postavlja predsjednik vlade na razdoblje devet godina. I tijelo koje nadzire javne medije (radioteleviziju i novinsku agenciju) oblikuje se po ključu koji omogućava dominaciju političke većine i postavljanje politički lojalnih kadrova na ključne položaje.

Svim medijima zapovijeđeno je objektivno i uravnoteženo izvještavanje; uobičajena definicija zabrane govora mržnje i uvredljivog govora prema narodnim, etničkim, vjerskim i jezičkim manjinama širi se i na takav govor prema svakoj osobi, prema većini i prema crkvi; smanjuje se mogućnost zaštite novinarskih izvora informacija; obavezan je upis medija u registar itd. Sankcije za kršenje odredbi zakona su drastične, i do 700 tisuća eura. Izriče ih najviše regulacijsko tijelo (čijeg predsjednika, rekli smo, postavlja predsjednik vlade), koje preuzima i ovlašćenja koje je dosad imao sud. Ima i pravo voditi istražne postupke, te u njima bezuvjetno zahtijevati širok spektar podataka, uključujući i povjerljive podatke. Zakoni su pripremljeni bez učešća stručne javnosti i subjekata regulacije, prihvaćeni bez javne rasprave, većina njih u parlamentarnoj proceduri koja je trajala tek oko mjesec dana.

No, zakone je prihvatio parlament u kojem je na demokratskim izborima dvotrećinsku većinu postigla desničarska stranka Fidesz. U državi članici Evropske unije koja je mjesec dana nakon prihvaćanja posljednjeg u paketu medijskih zakona preuzela predsjedavanje »ekskluzivnim klubom« demokratskih država. Taj argument je upotrijebio i predsjednik mađarske vlade Viktor Orban osporavajući pravo evropskih institucija da se superiorno odnose prema mađarskih demokratskim institucijama, te tvdeći da u tim zakonima nema ničega što je moguće osporiti kroz prizmu postojećih medijskih propisa Evropske unije.

Na iskušenje je postavljen cijeli sistem proklamiranih vrijednosti koje Evropska unija zapisuje u svoje temeljne dokumente i na osnovu njih ocjenjuje kvalificiranost država koje kandidiraju za članstvo. Na testu su institucije i instrumenti, koji su se pokazali nedostatnim.

Raspravljao je Evropski parlament, Mađarsku je posjetio predsjednik Evropske komisije, zakone je ocjenjivala Evropska komisija. Puno egzaktnije i oštrije u svojim ocjenama pokazale su se druge evropske međuvladine organizacije - Vijeće Evrope i Organizacija za evropsku sigurnost i suradnju, no nemoćne u pogledu sankcija.

Na kraju je uvažen tek blijedi zahtjev Evropske komisije da Mađarska korigira nekoliko odredbi koje su više tehničke prirode i koje je moguće osporavati u kontekstu važeće evropske Direktive o audiovizualnim medijskim uslugama.

Istovremeno sa vježbanjem mišića Evropske unije na spornom medijskom zakonodavstvu države članice iz kruga post-socijalističkih država, vrijedno je pratiti sposobnost mađarske medijske zajednice i cijelog društva da se odazove na retrogardnu i restriktivnu politiku prema medijima.

Pokazalo se da je medijska zajednica nepostojeća imenica, da su mediji ideološki polarizirani, kao i u većini post-socijalističkih država, da je reakcija dijela medija i novinara bila zakašnjela, mlaka i blijeda. Reagirao je dio aktivnih građana protestirajući na ulicama i mobilizirajući javno mnijenje preko interneta.

U Ljubljani je na okruglom stolu govorio Attila Mong, novinar Prvog programa javnog radija MR1-Radia Kosuth, koji je suspendiran zbog jednominutne protestne šutnje u programu. Protiv njega se vodi disciplinski postupak i prijeti mu se sankcijama koje proizlaze iz zakona o radnim odnosima. Na pitanje kako smo potrošili dvadeset godina medijske tranzicije da bismo po svemu sudeći bili tamo gdje smo bili na početku, odgovorio je da je razočaranje veliko, ali da vjerojatno treba uvidjeti da je dvadeset godina u ljudskom životu puno, a u društevnim transformacijama koje trebaju promijeniti kulturne obrasce u političkom i drugim sistemima to nije dugo razdoblje.

 

Već viđeno u Sloveniji

Način prihvaćanja medijskih zakona u Mađarskoj, sadržaj mnogih odredbi i argumenti koje koriste zagovornici tih rješenja nisu nepoznati niti slovenskim medijima i javnosti. Okrugli stol u Ljubljani bio je prilika da se ustvrdi da je vlada desnog centra (pod vodstvom Janeza Janše) u mandatu 2004 - 2008. na sličan način i sa sličnim odredbama pokušala disciplinirati medije i novinare u Sloveniji.

Tako je prouzrokovan referedum o zakonu o RTV Slovenija, mnoštvo smjena na vodećim mjestima u medijima, konflikti, disciplinski postupci, a na kraju i peticija protiv takvih mjera vlade, koju je potpisalo i evropskim institucijama i javnosti poslalo 570 slovenskih novinara. I tada je nova država - članica Evropske unije sa očitim problemima na području slobode medija predsjedavala Evopskom unijom (Slovenija je predsjedavala EU od januara do juna 2008.).

I tada je uznemirenje u evropskoj javnosti trajalo kratko, o problemima su neko vrijeme intenzivno pisali svi veliki evropski mediji, no problemi su se ublažili tek nakon što je ta vlada izgubila izbore krajem 2008. godine. Slovenski mediji smatraju za nepovratno izgubljeno to razdoblje borbe protiv restriktivnih medijskih zakona i pokušaja disciplinaranja medija od strane desnih političkih grupacija koje većinu novinara i medija smatraju za promotore ljevičarskih (kada hoće da zvuče psovački, onda kažu  »komunističkih«) vrijednosti i struktura.

Svako takvo razdoblje političkog discipliniranja iscrpi medijski sektor i (ako postoje) medijske/novinarske zajednice, te ih osakati u njihovim pokušajima uspostavljanja organizacijskih, ekonomskih i tehnoloških uvjeta za održive i stabilne modele djelovanja. A javnost udalji od vjere da su mediji instrument demokracije, nadzora nad moćnicima i jačanja sposobnosti građana da raspravljaju i odlučuju o društvenim temama.

Svaki slučaj nekažnjenog uvođenja restriktivnih medijskih zakona u državama članicama Evropske unije ima posljedice i u državama koje kandidiraju za članstvo jer se, kako je na ljubljanskom okruglom stolu upozorio Roberto Belićanec iz makedonskog Centra za razvoj medija, tamošnje vladajuće političke elite potom koriste tim rješenjima i unose ih i u svoje zakonodavstvo.

Novi val zahtjeva za djelotvornost Evropske unije

Primjer Mađarske proizveo je novi val zahtjeva da Evropska unija donese egzaktne propise na području slobode, nezavisnosti i pluralizma medija. Takav zahtjev uputio je Evropski parlament Evropskoj komisiji početkom marta 2011. Dio evropskih parlamentaraca krajem marta sastao se na zajedničkom cjelodnevnom skupu sa organizacijama civilnog društva iz različitih evropskih država koje je koordinirala organizacija European Alternatives. Nastavlja se taj proces artikultiranja zahtjeva da Evropska komisija ovaj put poduzme konkretne korake u smjeru korištenja postojećih mehanizama (npr. mehanizma za monitoring medijskog pluralizma u državama članicama Evropske unije kojeg je za Evropsku komisiju izradio konzorcij evropskih stručnjaka, a koji potom nikada nije implementiran ) i izrade obavezujućih propisa.

European Alternatives sredinom maja organizira slijedeći skup, na kojem bi akteri tih zahtjeva trebali ići korak dalje u artikulaciji argumenata i izradi taktike za dostizanje aktivnije uloge Evropske komisije na polju zaštite slobode, nezavisnosti i pluralizma medija.

Istovremeno, a kao dio neke druge agende, Evropska komisija u okviru Generalne direkcije za proširenje organizira 6. maja 2011. u Briselu konferenciju o slobodi medija u državama Zapadnog Balkana i Turskoj pod naslovom »Speak Up«. Očekuje se više stotina gostiju, rasprava predstavnika medija iz regije, te učešće više evropskih komesara.

Nedvojbeno bi slična konferencija u organizaciji Evropske komisije, kao prostor susreta, artikulacije i emancipacije, bila potrebna i za države članice Evropske unije, no još korisnije bi bilo udružiti ta dva skupa oko zajedničke teme i uvidjeti da akutna potreba za tematiziranjem problema slobode medija ne prestaje sa ulaskom u Evropsku uniju.