Zašto je nedavno prikazivanje dva
dokumentarna filma o ratu u BiH na švedskoj državnoj televiziji otvorilo
žustru polemiku u tamošnim medijima i na internetskim portalima? Piše
Sanjin Pejković.

Na švedskoj državnoj televiziji su se 28. avgusta i 4. septembra prikazala dva dokumentarna filma o ratu u Bosni i Hercegovini, ”Srebrenica, staden som offrades” (Srebrenica, žrtvovani grad) i ”Spåren från Sarajevo” (Tragovi iz Sarajeva). Režiseri Ola Flyum i Davida Hebditch su izabrali da se bave problematičnim pitanjima pada Srebrenice i islamskog ekstremizma koji je prema autorima zaživio u Bosni za vrijeme rata, a rezultiraće (implicitno) 11-tog septembra u New Yorku.

Previše je problematičnih detalja a premalo prostora za raščlanjivanje čitavog filma, tako da ću se pozabaviti samo najkontroverznijim dijelovima. Ako bi se uzelo u obzir ono što sam već pisao na temu revidiranja historije kroz dokumentarni film, možemo vrlo lako utvrditi da je i u ovom slučaju, slično kao i sa filmom ”Dogovoreni rat”, posao režisera da aludiraju i da kroz maglovite montaže pruže veoma problematičnu sliku stanja o Srebrenici i ratu uopšte.¹

Najkrupniji problemi filma

O tome da je pad Srebrenice kontroverzan događaj, te da su pitanja umješanosti Alije Izetbegovića i Nasera Orića u zločine, zamjene teritorija, etnička čišćenja i tako dalje još nerazjašnjeni, svjedoče o potrebi diskutovanja i skupljanja novih dokaza na ove teme. Saradnja režisera sa Esadom Hećimovićem i Mirsadom Fazlićem, koji su o sumnjivim radnjama bošnjačkog vrha već pisali, u BH Danima i Slobodnoj Bosni, se u kontekstu filma čini kao izgovor, alibi koji će u postfilmskoj debati moći poslužiti da argumentira da u filmu učestvuju skoro samo Bošnjaci koji traže istinu.

Najkrupniji (a prisno povezani, tako da se preklapaju kroz čitav film) problemi u filmu su:

1. Konstantne aluzije da je Srebrenica zaslužena odmazda srpske vojske protiv Bošnjaka, jer je Naser Orić od početka 1993. ubijao i masakrirao nedužne srpske civile u Istočnoj Bosni.

2. Objašnjavanje, tj. ublažavanje genocida. Film počinje voice over-om, koji gledateljima objašnjava da je masakr počinjen u Srebrenici genocid, no što film više odmiče genocid se pokušava”nijansirati”, objasniti, tj. krivica prebaciti na Bošnjacki vojno-politički vrh. Film kulminira izjavom Johna Schindlera da su događaji 11 jula u stvari više ličili na opširniju vojnu akciju.

3. Prikazivanje Ratka Mladića kao časnog viteza koji je po svaku cijenu htio da izbjegne genocid, pa je zato i u strahu od odmazde prema Srebreničanima koristio pomoć vojske iz drugih dijelova BiH i Srbije. Naime, film razvija priču o Orićevim stalnim masakrima nad nedužnim srpskim življem u selima oko Srebrenice, a Mladićeva filantropija i briga da do odmazde ne dodje je eufemizam u koji mogu stati činjenice da su jedinice iz Srbije zajedno sa lokalnom vojskom činile zlodjela, te na kraju krajeva same sebe snimale u ”akciji”. Mladić služi tokom cijelog filma kao antiteza Oriću, koji u filmu ima glavnu ulogu negativca, pljačkaša i ubice, koji na kraju kukavički bježi iz Srebrenice. Mladić pri kraju dobija mogućnost da komentariše sopstvenu akciju te obrazlaže da će kažnjeni biti samo oni koji se ne predaju Vojsci Republike Srpske, što implicira da su ubijeni oni koji nisu htjeli da se predaju, a to će i Schindler u par navrata potvrditi, govoreći da se radilo o ”opširnijoj vojnoj akciji”.

4. Dekontekstualizacija, zamagljenost, teorije zavjere koje se mješaju sa spretno montiranim aluzijama, te poluistine koje se predstavljaju kao sigurni fakti, na skoro svim razinama.² Film pokušava da pojasni slijed događaja koji su kulminirali Srebrenicom, međutim nudi očito samo jedan dio priče, pa u filmu učimo da je rat počeo zato što su ”muslimani” predvođeni Alijom Izetbegovićem samovoljno htjeli napustiti zajedničku državu, što je srpski narod u BiH preplašilo, te su morali reagovati. Par rečenica o stanju prije rata ni na koji način ne dovode u vezu krizu u BiH sa sveopštom krizom u tadašnjoj Jugoslaviji, rastom nacionalizma u susjednim republikama, kultom Slobodana Miloševića, krizom na Kosovu, ekonomskom krizom u državi, a uopšte se ne spominje osnivanje Republike Srpske 9. januara 1992. te Skupštine RS, 24. oktobra 1991. Rat u Bosni je u objašnjenju voice overa građanski, nešto što će silni eksperti tokom filma samo potvrđivati. Jedna od teza koja se potencira u filmu, se vrlo rano ilustrira ”director’s cut” - komentarom Radovana Karadžića, gdje u skupštini upozorava o ”autostradi pakla kojom su pošli Slovenija i Hrvatska”, te nestanku muslimanskog naroda, ako do sukoba u Bosni i Hercegovini dođe. Ova prijetnja, izrečena u kontekstu duboke krize države, koja stoji na rubu propasti, u filmu postaje središnja teza o razumnim Srbima koji su od početka upozoravali i davali savjete muslimanima da ne kreću u nešto nepromišljeno, jer neće moći da se nose sa posljedicama. Ergo, Srebrenica je rezultat nepromišljenosti, zlodjela i izdaja ”muslimanske” strane na koju su bosanski (i ne samo bosanski) Srbi morali na neki način reagovati.

Rat u Bosni je u objašnjenju Voice overa građanski, nešto što će silni eksperti tokom filma samo potvrđivati. Jedna od teza koja se potencira u filmu, se vrlo rano ilustrira ”director’s cut”-komentarom Radovana Karadžića, gdje u skupštini upozorava o ”autostradi pakla kojom su pošli Slovenija i Hrvatska”, te nestanku muslimanskog naroda, ako do sukoba u Bosni i Hercegovini dođe. Ova prijetnja, izrečena u kontekstu duboke krize države, koja stoji na rubu propasti, u filmu postaje središnja teza o razumnim Srbima koji su od početka upozoravali i davali savjete muslimanima da ne kreću u nešto nepromišljeno, jer neće moći da se nose sa posljedicama. Ergo, Srebrenica je rezultat nepromišljenosti, zlodjela i izdaja ”muslimanske” strane na koju su bosanski (i ne samo bosanski) Srbi morali na neki način reagovati.

5. Moje stalno stavljanje riječi musliman u znake navoda je povezano sa filmskim impliciranjem da su Bošnjaci zapravo muslimani, te da je Armija BiH bila muslimanska vojska. Vjerujem da to ponajviše ima veze sa drugim dijelom filma, koji se bavi umješanošću mudžahedina u rat u Bosni. Analogijom Bošnjaci-muslimani se stvara jednostavna slika da su Srbi ustvari vodili rat protiv islamskih ekstremista, te branili kršćansku Evropu od najezde hordi koji je žele islamizirati.

6. Nigdje se u filmu ne pružaju validni dokazi oko kontroverznih izjava, pa kad se pri kraju tvrdi da je srpskih vojnika u napadu na Srebrenicu bilo 450, dok je na drugoj strani bilo 5500 vojnika ABiH, koje su dobijale određenu pomoć od holandskog bataljona UNPROFOR-a i NATO-vih aviona, čovjek se zapita gdje se mogu dobiti podaci kojima režiseri raspolažu. Zatim, zašto se kroz film nijednom ne obrazlažu podaci optužnice, presude, svjedočenja i protokoli Tribunala u Haagu? Sve tri strane su se obavezale, potpisujuci Daytonski sporazum, da će priznavati Sud, te da će poštovati presude donesene u toj pravnoj instanci. Da su režiseri to poštovali, morali bi onda naravno i objelodaniti presudu protiv holandskog bataljona koja jasno pokazuje da holandske snage ne samo da nisu štitile bosansku stranu u Srebrenici, nego su srpskoj strani predale muškarce za koje su sigurno znali da ih čeka strašna sudbina.

Problematični saradnici

Toliko (u najkraćem) o filmskoj analizi. Ali, nije samo filmsko štivo kontroverzno već i pojedini saradnici. Analitičari, prevodioci, savjetnici, ukratko ljudi koji su pomagali Flyumu i Hebditchu su više nego problematični. Bilo bi korisno radi dalje analize ideološki sumnjive propagande baciti i pogled na one koji su pomagali u pravljenju filma, te kako su neki od njih reagovali kada je film bio montiran i prikazan.

Osim samog režisera Flyuma koji u norveškoj novini Dagsavisen, na dan prikazivanja filma ”Srebrenica – prodani grad” na Norveškoj televiziji ”objašnjava” da je ono sto će se utvrditi kao akt genocida u stvari bilo iznimno kaotično stanje uzrokovano iznenadnim padom grada, a ne planirana operacija, te da niko ne zna koliko je tu bilo naoružanih i šta se u biti dogodilo,  i neki od saradnika će se pokazati problematičnim. John Schindler, renomirani ekspert CIA-e, takođe ulazi u sferu eufemizama tvrdeći da su pad Srebrenice i masakri koji su slijedili više ličili na opširnije vojne akcije. Schindler je inače u nekoliko navrata javno izjavljivao da je bosanska (”muslimanska” ponovo) strana sama sebe bombardirala na Markalama, da bi dobila simpatije zapada. U filmu se pojavljuje i poznati patolog Zoran Stanković, blizak prijatelj Ratka Mladića, koji se izjašnjava o strahotama koji su Orićevi ljudi činili nad stanovništvom. Stanković, obiteljski doktor Mladićima, je po sopstvenim riječima našao 2082 leša, te se njegove izjave često koriste da bi se ”dokazalo” da cifra stradalih Srebreničana nikako nije onolika koliko se tvrdi. Suradnici na filmu su bili i izvjesni Ozren Jorganović i Dr. Zorica Mitić. Jorganović je za vrijeme rata radio na ozloglašenoj dobojskoj radio stanici Radio Ozren, odakle se odašiljala oštra nacionalistička propaganda za vrijeme rata u Bosni. Dr Mitić je iz Srbije otišla da radi u Norvešku, ali se po sopstvenim riječima dala i u razotkrivanje ”srebreničkog mita”. U intervjuu Pečatu, Dr Mitić između ostalog tvrdi da je broj ubijenih muškaraca u Srebrenici oko 3000, dok ostatak živi i radi u Americi, odakle skupljaju pare koje šalju ženama. Mitić nastavlja: ”Pitam se zašto 3.250 srpskih žrtava u Srebrenici vredi manje od oko 3.000 muslimanskih žrtava na istom mestu? Ne pristajem da moja deca žive sa žigom genocidnog naroda, sa žigom zločinaca iz Srebrenice – i zato tragam za istinom. Zbog istine se angažujem i pišem – hoću da znam koliko je ljudi poginulo u toj nesrećnoj Srebrenici; nesrećnoj – kako za muslimane, tako još nesrećnijoj za Srbe. Na njoj se slomila čitava srpska nacija, a muslimani manipulišu i profitiraju na zajedničkoj tragediji. Hoću da znam u čijem interesu se gradi strategija, po kojoj je smrt sedam miliona bespomoćnih Jevreja isto što i smrt nekoliko hiljada naoružanih muslimana u Srebrenici? Ko se to podsmeva holokaustu?”.

U intervjuu Pečatu, Dr Mitić između ostalog tvrdi da je broj ubijenih muškaraca u Srebrenici oko 3000, dok ostatak živi i radi u Americi, odakle skupljaju pare koje šalju ženama. Mitić nastavlja: ”Pitam se zašto 3.250 srpskih žrtava u Srebrenici vredi manje od oko 3.000 muslimanskih žrtava na istom mestu? Ne pristajem da moja deca žive sa žigom genocidnog naroda, sa žigom zločinaca iz Srebrenice – i zato tragam za istinom. (…) Hoću da znam u čijem interesu se gradi strategija, po kojoj je smrt sedam miliona bespomoćnih Jevreja isto što i smrt nekoliko hiljada naoružanih muslimana u Srebrenici? Ko se to podsmeva holokaustu?”.

Manipulacije i etnički rasizam

No dobro. Ako su – za film minorni – prevoditelji i savjetnici ekstremni u svojim tumačenjima novije historije, kako da čovjek tumači bošnjačke aktere koji sasvim dobrovoljno staju pred kamere? Esad Hećimović i Mirsad Fazlić su u matičnim novinama godinama upozoravali na talove, dilove, rasprodaje, preprodaje, humana preseljenja, izdaje sopstvenog naroda, itd. Ono što je zabrinjavajuće nije odnos Hećimovića i Fazlića prema događajima u Srebrenici, nego odnos filma prema njima samima. Konstantno se u debatama poslije prikazivanja filma na njih, te na Sefera Halilovića koji se pojavljuje, referiralo kao prema ”muslimanima koji su željni istine nakon što ih je njihova vlada izdala”. Zašto je bitno da li su ova trojica ”muslimani” ili ne, tj. da li su Bošnjaci, za autentičnost filma? Da li je film automatski istinitiji ako su u njemu prikazani (kako će se u naknadnim debatama pokazati) ”dežurni muslimani” koji će ovdje služiti kao alibi za proturanje eufemizama, poluistina i aluzija? Etnički rasizam koji dominira ovom retoričkom zavrzlamom od filma traži svoje mjesto u duboko problematičnom esencijaliziranju i grupnom svrstavanju par pojedinaca koji, tražeći istinu i rješenja, budu automatski svrstani u fah sopstvene nacije iz koje im se sudi, tj. analizira. Hećimović, Fazlić i Halilović su individue, koji na različite načine istražuju i korespondiraju sami sa sobom, ali i sa javnošću o događajima kojima su svjedočili ili o kojima su doznali nešto. Predstavljati ih kao jednu homogenu grupu je još samo jedna u nizu perfidnosti koje ovaj film nudi.

Pretpostavljena etnička homogenost će se i u debatama nakon filma raspuknuti. Hećimović stoji iza svog nastupa u filmu, te nedavno piše da neće da šuti na kontroverznu temu. I naravno ne treba, jer cilj valjda treba da bude da se svi mračni kutovi osvijetle. Ali Mirsad Fazlić daje drugu, komplikovaniju sliku njegovog rada sa filmašima, te rezultata gotovog filma. U pismima Bosanskoj pošti i Aftenpostenu, te u samom njegovom tekstu u Slobodnoj Bosni da se lako uočiti da Fazlić smatra da je izmanipuliran, da je šokiran rezultatom, da smatra da je film prosrpski, te da se film bavi tendencioznim gledanjem na genocid.  Fazlić piše da se pokušao žaliti Flyumu na poruku filma, ali bez rezultata.

Problematičnost filmova te različitih konteksta koji ga okružuju, će se pokazati u punom svjetlu tek nakon prikazivanja na nacionalnim televizijama Norveške, Švedske i Danske. U idućem tekstu ću se baviti recepcijama filmova, poduzetim akcijama, debatama i nedostatkom istih, te korištenjem interneta kao platforme za borbu za različite istine.

Medijska i filmska reprezentacija Srebrenice  korespondira na veoma različite načine sa ex- Yu publikom, ali i sa Skandinavcima koji su se upustili u debate o istinama i lažima, te je interesantno analizirati različite recepcije filmova u (kako će se na jedan način ispostaviti) veoma politički-ideološko šizofrenim grupama takozvanih dijaspora.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------

¹ U Švedskoj sam objavio dva teksta (http://www.newsmill.se/artikel/2011/09/06/k-nda-propagandister-bakom-dok... i http://www.newsmill.se/artikel/2011/09/08/srebrenica-debatten-som-offrad...) koja se detaljnije bave tekstualnom i kontekstualnom analizom filma. Ovdje prenosim samo najbitnije dijelove, najviše kao reakciju na prevedeni odgovor Flyma i Hebditcha na moj prvi tekst, koji je izašao na stranicama Nove Srpske Političke Misli, RTS-a, Novog Standarda, te na više ili manje opskurnim blogovima.

² Film vrvi od aluzija koje se nikad direktno ne izgovaraju ali u nekoliko scena koje vješto koriste Eisensteinske teorije intelektualne montaže se veoma jasno može odrediti tok priče koji gledaoca ”navodi” da simboliku tumači na način na koji su filmadžije to zamislile. U jednj od prvih scena, na početku filma, čujemo voice over koji postavlja pitanje kako i zašto je Srebrenica pala, da bi rez prekinuo monolog odgovorom Hakije Meholjića koji priča da mu se Izetbegović povjeravao kako ga je Clinton savjetovao da žrtvuje 5000 ljudi, da bi se opravdala intervencija NATO snaga. Slična filmska aluzija dovodi u neposrednu vezu dvije nespojive scene. U sceni zakopavanja srpskih žrtava u blizini Srebrenice, 1993, u zvučnu kulisu se odjednom miješa glas imama koji traje nekoliko sekundi. Scena koja slijedi je snimana u Sarajevu 2000-tih, i nema – ili se bar ne obrazlaže na narativnom planu – uzročno-posljedičnu vezu sa scenom koja prethodi. Ono što je jasna poruka scene je u svakom slučaju da su islamisti krivi za smrt nedužnih osoba, isti oni islamisti koji su krivi za žrtvovanje sopstvenog naroda i napade na WTC. Na drugim mjestima aluzije zamjenjuju prekrajanja, pa u poznatom snimku kada Mladić ulazi u Srebrenicu, ne čuje se njegov komentar da je ovo srpska osveta zbog bune na dahije, odnosno pogubljivanja srpskih vladara 1804 godine.