«Nekada davno, preduzeća koja su izdavala novine, časopise i knjige su radila malo šta drugo; njihovo učešće u drugim medijima je bilo malo,» izjavio je Ithiel de Sola Pool u svojoj knjizi Tehnologije slobode (Technologies of Freedom) prije tri decenije (1983: 23). Izgleda da se od tada mnogo toga promijenilo u medijskoj produkciji: mediji sada koriste digitalne tehnologije u različitim fazama proizvodnje vijesti – od prikupljanja, odabira, produkcije i prenosa informacija, kao i za različite platforme – od digitalnog emitovanja, web stranica, do aplikacija za različite prenosne uređaje. Često međusobno povezane rasprave o «globalizaciji», «konvergenciji» i «digitalizaciji» oblikuju debatu o medijima i novinarstvu, uvodeći univerzalizam i uniformizam u rasprave o savremenim medijima i novinarskoj produkciji.

Međutim, medijska produkcija nije homogena i univerzalna. Upravo suprotno, ona je heterogena i specifična. Naime, medijska produkcija reaguje na specifičan društveni kontekst, što znači da se koncept drugačije manifestuje od jednog istorijskog perioda do drugog, razlikuje se među zemljama, a čak se razlikuje i među medijskim organizacijama i njihovim odjelima (Boczkowski, 2004; Klinenberg, 2005; Deuze, 2007; Vobič, 2009). Ciljevi ovog teksta su, prvo, da pokaže da medijska produkcija u digitalnom dobu reaguje na politički, ekonomski i kulturno specifičan društveni kontekst i da proces digitalizacije, kao pokazatelj šireg procesa konvergencije, nije ozbiljno tehnološki određen; i drugo, da ukaže na značaj i da izloži potrebu za društveno omeđenim komparativnim istraživanjem o globalnom trendu konvergencije redakcija u specifičnim i složenim lokalnim okvirima zemalja jugoistočne Evrope.

Krajem devedesetih godina prošlog vijeka i početkom ovog vijeka u diskursu o digitalizaciji i medijskoj produkciji se sugeriše da digitalno medijsko okruženje prihvata sve oblike ljudske komunikacije u digitalnom formatu, gdje se više ne primjenjuju pravila i ograničenja analognog svijeta, te da ove tehnologije ubrzano mijenjaju tradicionalne pretpostavke o organizaciji i strukturi medijske produkcije (Dahlgren, 2009). U tom istom periodu, pojedine autore je zahvatio tehnološki determinizam (McNair, 1998; Negroponte, 1995; Pavlik, 2000). Na primjer, John Pavlik (2000) sugeriše da je tehnologija uvijek oblikovala novinarstvo i dodaje da nove tehnologije nude nove i efikasnije načine na koje novinari i drugi medijski radnici mogu obavljati svoj posao, da mijenjaju prirodu iznošenja priča i generalno medijskog sadržaja na potencijalno pozitivne i angažirajuće načine, da imaju ogroman uticaj na upravljanje, strukturu i kulturu medijskih organizacija, te da mijenjaju odnos između medijskih organizacija i njihove raznovrsne publike. Ovakvi prilično tehnološki određeni pristupi su posljednjih godina nestali s širenjem nijansiranijih objašnjenja kojima se tehnologija smješta u njene ekonomske, društvene, političke i kulturne kontekste – naročito u istraživanjima medija i produkcije vijesti (Boczkowski, 2004; Paterson i Domingo, 2008; Deuze i Majoribanks, 2009). Naime, tehnologija ne predstavlja silu „sama po sebi“, već se prilagođava i primjenjuje u skladu sa već postojećim vrijednosnim sistemima, a ti vrijednosni sistemi imaju kulturne, društvene i ekonomske korijene“ (Örnebring, 2010, 68).

Ne jedna, već četiri konvergencije

U ovom smislu, Mark Deuze (2008) ističe da su mediji i novinarstvo važni za društvo ne samo zbog onoga što proizvode, već i zbog načina na koji se sadržaj proizvodi: u kakvim uslovima, s kakvim ciljevima, u okviru kakvih institucionalnih stavova i identiteta profesije. Ove veze između ideja i ciljeva, te društvenih realnosti u proizvodnji znanja, specifične su i nisu nužne, mogu se stvarati i raskidati u određenim okolnostima – one variraju u svojoj postojanosti i u svojoj relativnoj moći unutar različitih društvenih rasporeda. Ove poteškoće se iskazuju u nesigurnom položaju medija i novinarstva unutar borbe između pojedinaca i institucija oko političkih, ekonomskih i kulturnih oblika postojanja u domenu komunikacija, te u naizgled nezamjetljivim ideološkim razlikama između odnosa prema liderstvu, medijima i javnom mnijenju, koje u posljednje dvije decenije snažno oblikuju globalni trendovi i lokalne manifestacije tih procesa (Hardt, 1995, 4-5). Kao što se tehnološke promjene isprepliću s rastom i razvojem u globalnim razmjerima, isto se dešava i sa drugim odlikama konvergentnih promjena u globalizovanom svijetu, tj. sa komercijalizacijom, konkurencijom i komodifikacijom (Harrison, 2006, 36).

Naime, pregled najnovijih djela u medijskim i novinarskim studijama otkriva najmanje četiri međusobno povezana nivoa na kojima se snage konvergencijskih promjena odvijaju neujednačeno u lokalnim okruženjima: tehnološka, ekonomska, društvena i kulturna konvergencija.

Pregled literature u savremenim medijskim i novinarskim istraživanjima sugeriše da se primjena globalnih tehnoloških trendova u komunikacijskom i medijskom sektoru (McNair, 1998; Pavlik, 2000), globalna koncentracija moći i deregulacija medijskih sistema širom svijeta (Mancini i Hallin, 2004; Ampuja, 2004), te manifestacije globalnih „liberalnih“ obrazaca u kulturnoj evoluciji novinarstva (McNair, 2003; Schudson, 2003) mogu shvatiti kao pokazatelji globalnog procesa konvergencije u medijima i novinarstvu. S obzirom na to da su univerzalizam i uniformizam iz vremena „procvata teorije globalizacije“ prevaziđeni u savremenim raspravama o globalnom karakteru procesa kao što su digitalizacija i konvergencija (Curran i Park, 2000), ovaj tekst definiše konvergenciju kao nešto što ne posjeduje potpunu stabilnost niti jedinstvo. Naime, pregled najnovijih djela (Iosifidis, 2002; Jenkins, 2006; Quinn, 2005; Deuze, 2007; Singer, 2008) u medijskim i novinarskim studijama otkriva najmanje četiri međusobno povezana nivoa na kojima se snage konvergencijskih promjena odvijaju neujednačeno u lokalnim okruženjima: tehnološka, ekonomska, društvena i kulturna konvergencija.

O tehnološkoj konvergenciji se često govori kao o digitalizaciji, tj. o procesu u kome se slike, zvukovi i generalno podaci pretvaraju u bitove informacije koji se fluidno mogu kretati među medijskim platformama i jednostavno preoblikovati u različitim kontekstima (Jenkins, 2006). U ovom smislu, rasprostranjeno uvođenje digitalne tehnologije pruža novi način obrade podataka i njihovog isporučivanja ljudima i omogućava obradu ogromnih količina podataka bez gubitka kvaliteta (Iosifidis, 2002).

Ekonomska konvergencija se često predstavlja kao konvergencija na strukturalnom nivou ili kao poslovna organizaciona konvergencija i odnosi se na niz strukturalnih promjena u informacijskoj tehnologiji, telekomunikacijama i masovnim medijima, kao što su udruživanja, preuzimanja i zajednička ulaganja, u cilju jačanje tržišne pozicije, što često ima za posljedicu koncentraciju i monopolizaciju (Iosifidis, 2002; Jenkins, 2006; Deuze, 2007). Udruživanja i druga preduzeća mogu biti horizontalni, tj. između firmi u istom sektoru, ili vertikalni, pri čemu obuhvataju firme koje djeluju u različitim sektorima (Iosifidis, 2002).

Društvena konvergencija, s druge strane, odnosi se na dinamiku objedinjavanja proizvodnih procesa štampe, elektronskih i online medija u proces konvergentne digitalne produkcije, pri čemu se udružuju prethodno odvojeni zaposlenici, prostori i sadržaji (Quinn, 2005; Deuze, 2008; Singer, 2008). S druge strane, ona predstavlja usvajanje multimedijskog i međumedijskog sadržaja od strane ljudi koji su ranije bili poznati kao publika (Jenkins, 2006).

Kulturna konvergencija predstavlja usvajanje zajedničke, kako je Altheide i Snow (1991) nazivaju, medijske logike, koja se odnosi na ideju dominantnih oblika i formata kojima se proizvođači prilagođavaju i koje publika uočava i prihvata kao takve. Kulturna konvergencija u ovom smislu se odnosi na „zbližavanje“ ranije odvojenih medija i medijskih proizvođača u smislu identiteta (Deuze, 2007) unutar najnovijih modernih promjena u medijskom okruženju, koje je Dahlgren (2009) uočio, tj. preovladavajuće poslovne logike, podijeljenosti publike i samoreferencijalne prirode medija i vijesti.

Konvergencija redakcije kao «problematičan termin»

U presjeku ovih nivoa, savremeni medijski i novinarski istraživači smještaju ono što Jane Singer (2008) naziva „problematičnim terminom“, tj. konvergenciju redakcija. U teorijskim istraživanjima i empirijskim studijama, konvergencija redakcija predstavlja postepeni proces povećanja saradnje i kombinacije tehnologija, osoblja i prostora među prethodno odvojenim uređivačkim timovima za štampu, televiziju i online, koji se prvo pojavio u Sjedinjenim Američkim Državama i Velikoj Britaniji sredinom devedesetih godina prošlog vijeka i koji je tokom posljednje decenije postao globalni trend u  restruktuiranju i reorganizaciji medija i proizvodnje vijesti (Vobič, 2009). Presjek teorijskih razmatranja i empirijskog istraživanja u ovoj grani pristupa (Boczkowski, 2004; Klinenberg, 2005; Deuze, 2007; Avilés i Carvajal, 2008) otkriva da konvergencija redakcija dovodi u pitanje tradicionalne odlike novinarskog rada u cilju povećanja produktivnosti, efikasnosti i profitabilnosti informativnih medijskih organizacija: prvo, konvergencija redakcija se zalaže za upotrebu višestrukih vještina i obavljanje višestrukih zadataka, tj. prikupljanje, odabir i proizvodnju sadržaja putem nekoliko platformi; drugo, ubrzava postupak proizvodnje vijesti i sužava rokove u gotovo neprekidni ciklus vijesti; treće, dovodi u pitanje način novinarskog rada i djelovanje novinarske kulture u novinama, na radiju, televiziji i online.

Postoje dva preovladavajuća modela konvergencije redakcija: unakrsni medijski model i cjeloviti model. Prvi je povezan s resursnom i organizacijskom strukturom, gdje multimedijska produkcija zasnovana na sinergiji predstavlja željeni ideal, čiji cilj je jačanje medijske organizacije kao heterogenog pružaoca vijesti u cjelini, bez obzira na medijske platforme. Drugi ima za cilj stvaranje homogene redakcijske kulture koja prelazi tradicionalne granice medija i potpuno objedinjavanje redakcije gdje novinari prikupljaju i odabiru informacija i proizvode novinarski sadržaj namijenjen distribuciji putem svih medija.

Kroz ovaj pogled, Avilés i Carvajal (2008) sugerišu da postoje dva preovladavajuća modela konvergencije redakcija: unakrsni medijski model i cjeloviti model. Prvi je povezan s resursnom i organizacijskom strukturom, gdje multimedijska produkcija zasnovana na sinergiji predstavlja željeni ideal, čiji cilj je jačanje medijske organizacije kao heterogenog pružaoca vijesti u cjelini, bez obzira na medijske platforme. Drugi ima za cilj stvaranje homogene redakcijske kulture koja prelazi tradicionalne granice medija i potpuno objedinjavanje redakcije gdje novinari prikupljaju i odabiru informacija i proizvode novinarski sadržaj namijenjen distribuciji putem svih medija.

Međutim, redakcijska konvergencija nije homogen proces u redakcijama širom svijeta. Kritička empirijska istraživanja naglašavaju da konvergencija redakcija ne mora biti linearan proces, da ona može zakazati, ili da ostavlja pojedine dijelove organizacije netaknute, a da konsenzus među učesnicima i medijskim praktičarima oko toga šta konvergencija znači za njih ili za njihov rad i učestvovanje u firmi nije neizbježan (Deuze, 2004: 140). Zbog toga je ovaj makro proces ograničen lokalnim uslovima i o njemu se odlučuje u konkretnim organizacionim okolnostima u određenom društvenom kontekstu. Konvergenciji redakcija kao trendu koji se pojavljuje širom svijeta je potrebno pristupiti uz lokalizaciju, istorizaciju i kontekstualizaciju medijskih i novinarskih izražavanja. Ovo se odnosi i na zemlje jugoistočne Evrope, gdje je provedeno tek nekoliko naučnih istraživanja na temu konvergencije u medijima i novinarskoj produkciji (Vobič 2009, 2010; Brautović 2009), uprkos mnogim pokazateljima ovog procesa u regionu, da navedemo nekoliko primjera, Delo, POP TV i Žurnal Media u Sloveniji, Jutarnji list, 24 sata i Nova TV u Hrvatskoj, B92 u Srbiji.

Nelagode medijskih transformacija

S obzirom na to da konvergencija redakcija nije univerzalan, linearan i tehnološki potaknut proces, i manifestovanje ovog procesa se takođe razlikuje među regijama, zemljama i medijima u skladu sa globalnim političkim, ekonomskim i kulturnim snagama. Ovo podrazumijeva mnoge izazove za konvergentno djelovanje novinara, kao i za novinarske istraživače, koji će morati uspostaviti međunarodnu saradnju ako ne žele da izgube korak s fenomenom konvergencije redakcija (Weaver i Löfelholz 2008, 8). Potrebni su komparativna istraživanja i teorije velikog obima koji će uzeti u obzir ovakav razvoj situacije, a čini se da je to slučaj i sa regionom jugoistočne Evrope. Izgleda da je u ovom dijelu svijeta nelagoda preovladavajuća osobina medija i novinarstva u posljednje dvije decenije zbog zajedničkih dubokih društvenih promjena nakon pada socijalizma i preuzimanja liberalnih ideja participacije, komunikacija i medija. Medijskom okruženju nedostaje osjećaj sigurnosti i on ne pruža nikakvo osiguranje i nezgrapno se ponaša u iščekivanju daljnjih kulturnih transformacija u novinarstvu (Splichal, 1992; Jakubowicz, 2007; Vobič 2009). Od početka devedesetih godina prošlog vijeka, na tradicionalno nelagodan odnos između države, medija i civilnog društva su dodatno uticali paradoksi koji proizilaze iz uspostavljanja hinjene parlamentarne demokratije i tržišne ekonomije. U isto vrijeme, oružani sukobi u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Srbiji i na Kosovu su produbili političku, ekonomsku i kulturnu nelagodu, koja se odražava i u manifestovanju medijske produkcije. Pored toga, postsocijalističke zemlje imitiraju liberalni model medija, što ne rezultira demokratizacijom komunikacija, već skrbničkim odnosnom i nacionalizmom u medijskom sektoru (Splichal, 1992).

Od početka devedesetih godina prošlog vijeka, na tradicionalno nelagodan odnos između države, medija i civilnog društva su dodatno uticali paradoksi koji proizilaze iz uspostavljanja hinjene parlamentarne demokratije i tržišne ekonomije. U isto vrijeme, oružani sukobi u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Srbiji i na Kosovu su produbili političku, ekonomsku i kulturnu nelagodu, koja se odražava i u manifestovanju medijske produkcije. Pored toga, postsocijalističke zemlje imitiraju liberalni model medija, što ne rezultira demokratizacijom komunikacija, već skrbničkim odnosnom i nacionalizmom u medijskom sektoru.

Uprkos mnogim specifičnostima u zemljama u regiji, čini se da medijsko okruženje posjeduje određene očigledne zajedničke osobine koje se tiču uloga novinarstva, medijskog tržišta i medijske politike koje treba uzeti u obzir kod istraživanja konvergencije redakcija (Splichal 1992; Milosavljević i Vobič, 2009; Plenković i Kučiš, 2009; Radojković, 2009): prvo, „stari“ novinari, u skladu sa zagovarajućim novinarstvom marksističko-lenjinističke tradicije, preobrazili su se u „nove“ novinare, u skladu sa zapadnom doktrinom objektivnosti; medijska koncentracija je visoka, a vlasništvo se brzo mijenja, zbog čega je teško prikazati i tumačiti medijsku scenu; za razliku od nekih drugih postsocijalističkih zemalja, kao što su Poljska, Mađarska ili Češka, u ovom vijeku su izvršena veće strana ulaganja; mnoge medijske kuće su – bez obzira na završeni proces privatizacije devedesetih godina prošlog vijeka – u direktnom ili indirektnom vlasništvu ili pod kontrolom države; a medijska regulativa je potpuna i restriktivna, ali regulatorna tijela nemaju potrebnu autonomiju da je primijene.

Pokazatelje nelagode i neujednačenosti koji su specifični za jugoistočnu Evropu prati, kako naglašavaju pojedini savremeni medijski istraživači, šira dinamika političke i kulturne nestabilnosti u globalnom kapitalizmu. Naprimjer, McNair (2003) je skovao frazu „kulturni haos“, koja označava okolnosti kada informativnim okruženjem dominiraju nepredvidivost i nestabilnost umjesto kontrole i reda. Slično tome, Dahlgren (2009) navodi „multiepistemični red“ kao intelektualnu podjelu među grupama, gdje odgovarajuće poglede na svijet učvršćuju mediji i novinarstvo koji nisu politički međusobno povezani. Ovo predstavlja dodatni izazov u istraživanju medijske produkcije u jugoistočnoj Evropi i šire, gdje se lokalna manifestovanja redakcijske konvergencije stalno usvajaju u politički, ekonomski i kulturno promjenjivim društvenim okruženjima, te u procesu konvergencije, koji prema Sola Poolu (1983: 53-54), „djeluje snažnom ujedinjujućom silom, ali uvijek u dinamičkoj tenziji sa promjenama“.

Medijska produkcija u digitalnom dobu zaista odgovara politički, ekonomski i kulturno specifičnom društvenom kontekstu i nije ozbiljno tehnološki određena, što zahtijeva komparativni pristup istraživanju da bi se ispitala višedimenzionalna priroda savremene reorganizacije i restruktuiranja redakcije – najistaknutijeg globalnog trenda redakcijske konvergencije. Naime, medijske organizacije u jugoistočnoj Evropi bi predstavljale značajne subjekte za proučavanje redakcijske konvergencije u smislu poboljšanja teorijskog koncepta i pružanja empirijskog istraživanja ovog trenda u nesigurnim društvenim okruženjima. Priznavanje višedimenzionalne prirode medijske produkcije i same redakcijske konvergencije, njene relativnosti i reciprociteta između globalnih trendova i lokalnih tradicija u decentralizovanom okviru moći, prema tome, zahtijeva kontekstualne pristupe koji treba da izbjegnu apriori disciplinske ili druge isključivosti definicija. Pored toga, to bi pružilo i uvid u proizvodnju znanja u regionu i u preobražaje unutar političke, ekonomske, kulturne i društvene konstrukcije promjena i napretka u ovim zemaljama.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Literatura
•    Altheide, David L., Ropert P. Snow. 1991. Medijski svijetovi u postnovinarskoj eri (Media Worlds in the Postjournalism Era). New York: Aldine de Gruyter.
•    Ampuja, Marko. 2004. Kritičko medijsko istraživanje, teorija globalizacije i komercijalizacija (Critical Media Research, Globalisation Theory and Commercialisation), Javnost/The Public, 11(3): 59–76.
•    Avilés, Alberto Garcia, Miguel Carvajal. 2008. Cjelovita i međumedijska konvergencija redakcija. Dva modela multimedijske produkcije vijesti – Slučajevi  multimedija Novotécnica i La Verdad u Španiji (Integrated and Corss-media Newsroom Convergence. Two Models of Multimedia News Production – The Cases of Novotécnica and La Verdad Multimedia in Spain), Convergence, 14(2): 221–239.
•    Boczkowski, Pablo J. 2004. Digitalizacija vijesti: inovacija u online novinama (Digitalizing the News: Innovation in Online Newspapers). London: MIT Press.
•    Brautović, Mato. 2009. Upotreba redakcijskih računarskih sistema kao pokazatelj trendova u medijskoj organizaciji i produkciji: brzina, kontrola i centralizacija (Usage of Newsroom Computer Systems as Indicator of Media Organization and Production Trends: Speed, Control and Centralization), Media Research, 15(2): 27–35.
•    Curran, James, Myung-Jin Park (Eds.). 2000. Devesterniziranje medijskih istraživanja (De-westernizing Media Studies), 3–18.  London, Routledge. 
•    Dahlgren, Peter. 2009. Zabrinjavajuća evolucija novinarstva (The Troubling Evolution of Journalism). U: Evolutivna lica novinarstva: tabloidizacija, tehnologija i istinitost  (The Changing Faces of Journalism: Tabloidization, Technology and Truthiness), ur. Barbie Zelizer, 146–161. London, New York: Routledge.
•    Deuze, Mark. 2004. Šta je to multimedijsko novinarstvo? (What is Multimedia Journalism?), Journalism Studies, 5(2), 139–152. 
•    Deuze, Mark. 2007. Rad medija (Media Work). Cambridge: Polity Press.
•    Deuze, Mark u Tim Majoribanks. 2009. Newswork, Journalism, 10(5): 555–561.
•    Hallin, Daniel C., Paolo Mancini. 2004. Poređenje medijskih sistema: Tri modela medija i politike (Comparing Media Systems: Three Models of Media and Politics). Cambridge: Cambridge University Press.
•    Harrison, Jackie. 2006. Vijesti (News). New York: Routledge.
•    Hardt, Hanno. 1995. Bez osoblja: istorija novinarstva, medijski radnici i problemi u predstavljanju (Without the rank and file: journalism history, media workers and problems of representation). U: Medijski radnici: U prilog istoriji osoblja (Newsworkers: Toward the History of the Rank and File). Ur. Hanno Hardt i Bonnie Brennen, 1–29. London: University of Minnesota Press.
•    Iosifidis, Petros. 2002. Digitalna konvergencija: Izazovi u evropskoj regulaciji (Digital Convergence: Challenges for European Regulation), Javnost/The Public 9(3): 27-47.
•    Jakubowicz, Karol. 2007. Grubo buđenje: društvene i medijske promjene u centralnoj i istočnoj Evropi (Rude Awakening: Social and Media Change in Central and Eastern Europe). Kresshill: Hampton.
•    Jenkins, Henry. 2006. Kultura konvergencije. Sudar starih i novih medija (Convergence Culture. Where Old and New Media Collide). New York, London: New York University Press.
•    Klinenberg, Eric. 2005. Konvergencija: Proizvodnja vijesti u digitalnom dobu (Covergence: News Production in the Digital Age), The Annals of the American Academy of Political and Social Science, 597(1): 48–64.
•    McNair, Brian. 1998. Sociologija novinarstva (The Sociology of Journalism). London: Arnold.
•    McNair, Brian. 2006. Kulturni haos: novinarstvo, vijesti i moć u globalizovanom svijetu (Cultural chaos: journalism, news and power in a globalised world). London, New York: Routledge.
•    Milosaveljvić, Marko, Igor Vobič. 2009. Das Mediensystem Sloweniens. Internationales Handbuch Medien, 28. Auflage, 630–643. Hans-Bredow-Institut, Hamburg: Nomos.
•    Negroponte, Nicholas. 1995. Biti digitalan (Being Digital). Rydalmere: Hodder & Stoughton.
•    Örnebring, Henrik. 2010. Tehnologija i novinarstvo kao rad: istorijski pogledi (Technology and Journalism-as-Labour: Historical perspectives). Journalism 11(1): 57–74.
•    Pavlik, John. 2000. Uticaj tehnologije na novinarstvo (The Impact of Technology on Journalism), Journalism Studies, 1(2):229–237.
•    Paterson, Chris, David Domingo (ur). 2008. Pravljenje vijesti online: etnografija nove medijske produkcije (Making Online News: The Ethnography of New Media Production). New York: Peter Lang.
•    Plenković, Mario, Vlasta Kučiš. 2009. Das Mediensystem Kroatiens. Internationales Handbuch Medien, 28. Auflage, 396–405. Hans-Bredow-Institut, Hamburg: Nomos.
•    Radojković, Miroljub. 2009. Das Mediensystem Serbiens. Internationales Handbuch Medien, 28. Auflage, 603–614. Hans-Bredow-Institut, Hamburg: Nomos.
•    Quinn, Stephen. 2005. Konvergentno novinarstvo – Osnove multimedijskog izvještavanja (Convergent Journalism – The Fundamentals of Multimedia Reporting). New York: Peter Lang.
•    Schudson, Michael. 2003. Sociologija vijesti (Sociology of News). New York, London: Norton.
•    Singer, Jane. 2008. Etnografija konvergencije redakcija (Ethnography of Newsroom Convergence). U: Pravljenje vijesti online: etnografija nove medijske produkcije (Making Online News: The Ethnography of New Media Production). Ur. Chris Paterson i David Domingo, 113–126. New York: Peter Lang.
•    Sola de Pool, Ithiel. 1983. Tehnologije slobode: o slobodi govora u elektronskom dobu (Technologies of Freedom: On Free Speech in Electronic Age). Oxford: Cambridge University Press.
•    Splichal, Slavko. 1992. Izgubljene utopije? Paradoksi množičnih medijev in civilne družbe v postsocializmu. Ljubljana: Znanstveno in publicistično središče.
•    Vobič, Igor. 2009. Konvergencija redakcija u Sloveniji: okružja rada u medijskim organizacijama Delo i Žurnal (Newsroom Convergence in Slovenia: Newswork Environments of the Media Organizations Delo and Žurnal media), Medijska istraživanja, 15 (2): 5–26.
•    Vobič, Igor. 2010. Konvergencija u praksi: trendovi i izazovi, MC Online, 25.3.2010