Političke stranke su tokom Opštih izbora 2022. polovinu novca potrošile na propagandu.

foto: Ilustracija/Midhat Ajanović Ajan

Mediji se redovno finansiraju na tržištu marketinga, plasmana sadržaja i drugih usluga, zatim kroz pomoć javnih organa u vidu raznih vrsta subvencija, grantova, transfera i komercijalnih ugovora kroz postupke javnih nabavki, a u izbornoj kampanji i od političkih subjekata.

Samo tokom zvanične izborne kampanje – u periodu od 30 dana prije dana održavanja izbora – dozvoljeno je plaćeno političko oglašavanje i vođenje izborne kampanje putem elektronskih, printanih i onlajn medija, uključujući i društvene mreže. Ovaj period ne uključuje period izborne tišine, 24 sata prije otvaranja biračkih mjesta, kada je zabranjeno političko oglašavanje i vođenje izborne kampanje. 

Oglašavanje političkih stranaka tokom izbora

Troškovi oglašavanja u štampanim i elektronskim medijima koje su političke stranke, prema postizbornim finansijskim izvještajima nakon Opštih izbora 2022., imale iznosili su gotovo četiri miliona konvertibilnih maraka, tačnije 3.870.995,09 KM.

Od ovoga, najviše troškova su prikazale dvije najveće političke stranke, svaka više od pola miliona konvertibilnih maraka - Stranka demokratske akcije (592.774,84 KM) i Savez nezavisnih socijaldemokrata (530.155,35 KM). Dodatno, troškovi internet oglašavanja su iznosili više od 900 hiljada konvertibilnih maraka i iskazani su ukupno u iznosu 933.572,39 KM.

Ovo nisu zanemarivi iznosi, jer čine udio od 42 posto ukupnih prijavljenih troškova propagande za izbornu kampanju svih političih subjekata koji su iznosili nešto više od 11 miliona konvertibilnih maraka, tačnije 11.338.397,91 KM. Oni još podrazumijevaju i troškove štampanja i plakatiranja, organizacije i održavanja predizbornih skupova, troškove umnožavanja i slanja predizbornih materijala biračima. Bitno je istaći da su prema nalazima revizije stranke iskazale ukupne prihode od skoro 22 miliona konvertibilnih maraka, tačnije 21.991.126,62 KM, što znači da su više od polovine novca potrošile na propagandu.

Strukturu prihoda najvećim dijelom čine prihodi iz budžeta sa svih nivoa, u iznosu od 15 miliona KM, zatim prilozi fizičkih i pravnih lica, članarine, prihodi od imovine političkih stranaka i ostali prihodi.

Grantovi i ugovori kroz sistem javnih nabavki

Osim direktnog finansiranja troškova kampanje od političkih subjekata, mnogo više novca u izbornoj godini se daje medijima iz javnih budžeta. Iako se direktne subvencije, grantovi i drugi transferi iz budžeta ne mijenjaju značajno kod većine javnih organa iz godine u godinu, javne nabavke su zato dominantan vid podrške određenim medijima tokom izbornih aktivnosti.

Ova davanja podrazumijevaju i praćenje rada funkcionera, načelnika, gradonačelnika, direktora, izvještavanje o aktivnostima javnih organa, emitovanja oglasa i čestitki i slično, ali se iza svega često krije tzv. funkcionerska kampanja, promocija aktivnosti javnih funkcionera u izbornom periodu, koje se prikazuju kao redovne, a u suštini su dio izborne promocije.

Prema informacijama sa Portala javnih nabavki, grad Banjaluka je za praćenje aktivnosti rada Odjeljenja za komunalne poslove u elektronskim medijima zaključio dva ugovora direktnim sporazumima sa Ninamedia i sa Elta media group u iznosima od po 6.000 KM bez PDV-a u 2024. godini, dok za prethodnu godinu nema informacija o takvim ugovorima. Dodatno, sa Elta media group je zaključen ugovor za produkciju filmova propagandnog sadržaja o aktivnostima Odjeljenja za saobraćaj i puteve takođe u iznosu od 6.000 KM, a takav ugovor nije realizovan prethodne godine. Grad je ove godine zaključio ugovor za promociju putem internet portala u iznosu od 5.000 KM sa Devotion Media, a takav ugovor takođe nije realizovan prethodne godine. Usluge medijske promocije Odsjeka za poslove civilne zaštite i profesionalno teritorijalne vatrogasno spasilačke jedinice su porasle sa 6.000 KM iz prošle godine na 10.000 KМ ove izborne godine. Ovdje su spomenuti samo novi ugovori javnih nabavki, dok su prisutni i dalje oni koji se ponavljaju iz prethodnih godina u istim iznosima, a tiču se medijskog praćenja gradske uprave, u iznosima od nekoliko desetina hiljada maraka.

Općina Novo Sarajevo za informisanje o radu i aktivnostima putem onlajn medija i društvenih mreža u 2023. godini sa ZPR agencijom čija je osnovna djelatnost odnosi sa javnošću i djelatnost saopštavanja imala je ugovor od 25.500 KM bez PDV-a. U izbornoj, 2024. godini, taj iznos je narastao na 50.769 KM bez PDV-a za onlajn i printane medije. U izbornoj godini je ugovor dodijeljen istom ponuđaču kao i prethodne, ali konkurencije na tenderu nije bilo i podnesena je samo ta jedna ponuda, koja je uvažena i za koju je zaključen ugovor.

Još rigorozniji primjer je Grad Doboj, koji je za medijsko praćenje gradonačelnika, predstavnika Gradske uprave i promociju lokalne zajednice u 2024. godini dodijelio ugovor u vrijednosti 99.000 KM bez PDV-a, a u 2022. godini, takođe izbornoj, 100.000 KM bez PDV-a. U godini između, koja nije bila izborna, nema informacija o sličnom postupku javne nabavke. Oba ugovora su dodijeljena istom ponuđaču - A media, koji je oba puta jedini podnosio ponudu. Uslovi iz tenderske dokumentacije u 2024. su bili takvi da je od potencijalnih ponuđača traženo da TV stanica na kojoj je planirano emitovanje materijala mora biti uvrštena u osnovni paket bar jednog regionalnog kablovskog operatera, da ima na raspolaganju minimalno pet kamera, pet snimateljskih ekipa, dva foto-aparata, pet montažnih jedinica, jedan dron, da mora imati mogućnost da u svakom trenutku emituje sadržaje uživo sa minimalno pet različitih lokacija istovremeno, te da ima na raspolaganju studio minimalno u Banjaluci, Istočnom Sarajevu i Trebinju. Iako A media nije TV stanica, u jednom izjašnjenju Agenciji za javne nabavke od 27.11.2023. godine je navedeno da ovaj ponuđač ima zaključene ugovore o poslovno-tehničkoj saradnji sa televizijom K3 Prnjavor i sa Alternativnom televizijom Banjaluka, te da raspolaže njihovim resursima i na taj način ispunjava uslove tražene tenderskom dokumentacijom.

Gotovo da je pravilo da se ugovori medijima dodjeljuju direktnim sporazumima ili u otvorenim postupcima ali sa po samo jednom podnesenom ponudom. Na ovaj način, bez aktivne i pravične konkurencije, ne može se osigurati dobijanje najkvalitetnijih medijskih usluga uz najefikasnije korištenje javnih sredstava, što jeste smisao javnih nabavki. Naročito ukoliko ugovorni organi unaprijed ograniče konkurenciju postavljajući uslove koje mogu ispuniti samo preferirani ponuđači.

Promocija funkcionera

Problem vrijedan pažnje je što plaćeni mediji o ovim aktivnostima funkcionera i lokalnih samouprava izvještavaju u mnogo gledanijim informativnim emisijama, a ne u posebnim emisijama, tzv. izbornim hronikama, kako nalaže Izborni zakon. Na taj način stranke i kandidati koji trenutno vrše vlast dobijaju dodatnu promociju, i dolazi do neravnopravnosti vladajućih političkih subjekata, i opozicionih, koje nemaju pristup javnim resursima, odnosno budžetima i medijima.

Prema izvještaju o monitoringu izborne kampanje Transparency Intenternationala u BiH, u kampanji za Opšte izbore 2022., od 543 događaja koje su organizovale javne institucije i javna preduzeća, na 415 događaja ili 76,43 posto prisutni su bili kandidati. Važno je naglasiti da je 11 javnih funkcionera koji su obavljali najznačajnije javne funkcije, a istovremeno bili kandidati na izborima, tokom 30 dana izborne kampanje imalo 198 aktivnosti. Najveći broj tih aktivnosti odnosio se na sastanke, posjete, prisustvo raznim manifestacijama kao i obilježavanje početka radova ili puštanje u rad završenih infrastrukturnih radova. Prema ovom izvještaju, za vrijeme izborne kampanje su započeti radovi u vrijednosti preko 1,2 milijardi KM na svim nivoima u Bosni i Hercegovini, a završeno je radova u vrijednosti blizu 300 miliona KM, te je sve izvršeno u svrhu promocije funkcionera – kandidata.

Potrebno je istaći da nisu samo lokalne zajednice i drugi administrativni nivoi jedini koji povećavaju potrošnju za medijsku promociju u izbornim godinama putem javnih nabavki medijskih usluga, već to sinhronizovano rade i javna preduzeća, ustanove i druge institucije.

Budući da u Bosni i Hercegovini ne postoji jasno definisan sistem raspodjele javnog novca medijima, već je u pitanju isključivo volja vlasti i rukovodilaca javnih organa, nameće se logično pitanje samostalnosti i nezavisnosti medija koji dobijaju javni novac, pogotovo onih koji dobijaju velike količine javnog novca u predizbornom periodu.

Izvještaj revizije učinka Upravljanje grantovima u institucijama Bosne i Hercegovine iz 2016. je jasno naglasio da se značajna sredstva iz godine u godinu dodjeljuju putem grantova neprofitnim organizacijama, ali skoro ni za jednu vrstu analiziranih grantova se ne može utvrditi šta se to tačno i u kojoj mjeri željelo postići ovim načinom finansiranja. Ako se tome doda onaj komercijalni dio, odnosno da je u najvećem broju postupaka javnih nabavki prijavljen svega po jedan ponuđač, treba se zapitati koliko je ova vrsta poslova unaprijed dogovorena i šta odabrani mediji daju zauzvrat.

Nažalost, većina poslova podrazumijeva puko izvještavanje, reprodukciju već poznatih stavova onih koji plaćaju i jefitnu promociju već viđenog. Kritičko izvještavanje plaćeno javnim novcem ne postoji, a sve dok mediji budu u direktnoj uzročno-posljedičnoj vezi sa političkim strankama na vlasti i promocijom njihovih funkcionera, u Bosni i Hercegovini neće postojati na činjenicama zasnovano javno mnijenje. A bez toga, neće biti ni fer i poštenih izbora, niti izbornih rezultata.

___