Finansijski izvještaji javnih preduzeća teško su dostupni, revizija se vrši veoma rijetko, i nema garancija da su novci kojima je plaćeno oglašavanje zaista iskorišteni u te svrhe.

foto: pixabay

Oglašivačke prakse javnih kompanija u BiH su uglavnom – tajne. Tek poneki primjer, najčešće otkriven slučajno, pokazuje da je politički uticaj na oglašivačke prakse i te kako prisutan, neredovni i često nekompletni revizorski i finansijski izvještaji onemogućavaju tačan uvid u trošenje para javnih kompanija na oglašavanje, a cijeli problem ima i svoju pravnu poteškoću, jer BiH nema zakonski uređenu tu oblast.

Najpoznatiji primjer političkog uticaja prilikom oglašavanja zabilježen je 2014. godine, u jeku predizbornih kampanja, a glavni akter te priče bile su Autoceste Federacije BiH. Te godine Autoceste FBiH potrošile su 730.000 maraka na reklamu i sponzorstvo, odnosno 50 odsto više u odnosu na prethodnu godinu. Revizori su tada upozoravali da se ne može potvrditi opravdanost  i  svrsishodnost  izdvajanja  za  reklamu  i sponzorstvo i dodali da se ne može potvrditi da su navedeni rashodi i doveli do povećanja prihoda. Tada je na čelu Autocesta FBiH bio Ensad Karić iz SDP-a, a mediji su pisali o tome koliko je para to javno preduzeće potrošilo za reklamiranje SDP-a.

„Na žalost, javna preduzeća su pod potpunom kontrolom političkih stranaka, pa je i svaki aspekt njihovog poslovanja podložan političkim uticajima. Imali smo priliku vidjeti primjere kada javno preduzeće provodi kampanju u sred izbornih aktivnosti, te u svojim promotivnim spotovima promoviše kandidate na izborima ili funkcionere. Jedan od najočiglednijih primjera bili su spotovi za Autoceste FBiH u izbornoj kampanji prije dvije godine“, istakla je Ivana Korajlić iz Transparency International BiH.

Na portalu Autocesta FBiH objavljeno je nekoliko ugovora koje je to preduzeće potpisalo sa pojedinim medijima. Svi ugovori su dodijeljeni pregovaračkim postupcima bez objavljivanja obavještenja o nabavci, a njihova ukupna vrijednost iznosi 273.375 KM. Najveći ugovor dobila je Televizija Jedan (79.900 KM) i to za usluge emitovanja „informativnih priloga o izgradnji Koridora Vc u trajanju 60 sekundi u odabranim terminima medijskog emitera“. Televizija Hayat istu je uslugu naplatila 73.920 KM, a FACE TV 30.529 KM. Prikazivanje banera na portalu Klix.ba plaćeno je 59.875 KM, dok je emitovanje propagandnog programa na radio stanicama RSG i Antena Sarajevo koštalo 29.150 KM.

„Postoje sumnje da se sredstva koja se izdvajaju iz javnih preduzeća indirektno koriste za finansiranje stranačkih aktivnosti, kupovinu glasova i slično. Politički uticaji se mogu vidjeti i kroz izbor medija koji se koriste za oglašavanje, odnosno obavezu preduzeća da se oglašavaju u medijima bliskim stranci koja njime rukovodi“, kazala je Korajlić.

Ona dodaje da postoje primjeri i tipovi oglašavanja koji su neophodni, kao što je oglašavanje javnih poziva, konkursa, nabavki. Međutim, ističe Korajlić, praksa ide dalje od toga, pa su građani BiH mogli da vide promotivne spotove i oglase čija svrha nije jasna.

„Kada se uzme u obzir da se radi o preduzećima sa monopolom i bez pretjerane potrebe za oglašavanjem usluga, osim za izgradnju reputacije, onda nije jasna svrha tih oglašavanja. Čak i da je to zaista cilj - opet ostaje upitno u kontekstu generalne dubioze o kojoj se nalazi veliki broj takvih preduzeća, pa izdvajanje za ovakve vrste oglašavanja postaje suvišno. Ako nema sredstava za pokrivanje osnovnih potreba i ako su preduzeća u velikim gubicima, onda su ovakvi troškovi besmisleni“, rekla je Korajlić.

Najveći problem u praćenju tih troškova predstavljaju finansijski i revizorski izvještaji javnih preduzeća. Tako je, na primjer, Glavna služba za reviziju javnog sektora RS posljednji put bila u Šumama RS 2008. godine, a tada su revizori utvrdili da je to preduzeće za oglašavanje tokom 2007. godine potrošilo 344.847 KM. Nije poznata struktura trošenja tih novaca.

Sa druge strane, u revizorskim izvještajima za druga javna preduzeća, kao što su Željeznice RS i Elektroprivreda RS, nema podataka o troškovima oglašavanja, iako je riječ o stotinama hiljada maraka. Glavna služba za reviziju javnog sektora samo je jednom kontrolisala Elektrokrajinu i to prošle godine, ali nije utvrđeno na koji su se način trošila sredstva za javna oglašavanja; Hidroelektrane na Trebišnjici nisu nijednom kontrolisane, kao ni Hidroelektrane na Drini. Ista sudbina je i sa Hidroelektranama na Vrbasu, dok su revizori samo prošle godine ušli u Rudnik i Termoelektranu Gacko, ali bez podataka o javnom oglašavanju kompanije. Ne postoje podaci ni o tome koliko su novaca na oglašavanje potrošili Rudnik i Termoelektrana Ugljevik. Izuzme li se Elektrokrajina, revizori nisu ušli ni u jedno od preostala četiri preduzeća za distribuciju električne energije: Elektro Doboj, Elektro Bijeljinu, Elektrodistribuciju Pale i Elektrohercegovinu. Revizorske i finansijske izvještaje tih preduzeća povremeno su radile nezavisne revizorske kuće. U BiH ne postoji ni baza podataka trošenja javnih preduzeća na oglašavanje.

Novinar Nebojša Vukanović smatra da javna preduzeća koja imaju apsolutni monopol na tržištu - poput Šuma Srpske, Elektroprivrede RS i zavisnih javnih preduzeća u elektro-energetskom sektoru, Voda Srpske ili lokalnih vodovoda - ne bi trebala uopšte da se oglašavaju u medijima.

„Ta preduzeća za tim nemaju nikakve potrebe. Monopolisti nemaju stvarnu konkurenciju, ne takmiče se na otvorenom tržištu i njihovo poslovanje i prodaja struje, vode ili šume, ne zavisi od oglašavanja u medijima, pa je jasno da nema potebe da zakupljuju medijski prostor“, dodaje Vukanović.

U Republici Srpskoj oglašavanje javnih preduzeća i ustanova, dodaje on, ima za cilj kupovinu naklonosti i kontrolu određenih medija kako se ne bi izvještavalo o zloupotrebama odgovornih partijskih funkcionera.

„Zloupotrebe medija i javnih preduzeća najbolje se mogu vidjeti u Trebinju i Hercegovini. Trebinje je, vjerujem, rekorder po broju lokalnih portala. Mislim da ih ima i više od 20, ali osim nekolicine, poput 'Moje Hercegovine' i 'Leutara', svi su pod kontrolom vlasti i plaćaju se novcima iz javnih preduzeća. Portali su stavljeni pod kontrolu SNSD-a uoči izbora 2014. godine i već tri godine na 20 portala u Trebinju možete pročitati potpuno identične vijesti u kojima se hvale i glorifikuju potezi aktuelne vlasti u Republici Srpskoj“, kaže Vukanović.

On dodaje da se na tim portalima već duže vremena ne može pročitati bilo kakva kritika na račun Milorada Dodika, Luke Petrovića i funkcinera SNSD-a, ali se zato do detalja istražuju sve eventualne zloupotrebe opozicionih političara.

„Neki od vlasnika portala stavljeni su pod kontrolu tako što su dobili posao u javnoj upravi, a neki se plaćaju preko posrednika ili oglašivača koji dobijaju namještene poslove od javnih preduzeća, a dio novca moraju da odvoje za partijske 'crne fondove'. Činjenica da su novine i portal bivšeg dnevnog lista „Press“ prestali sa radom prošle godine, a da Rudnik i termoelektrana Gacko i ove godine pišu fakture i navodno plaćaju oglašavanje u nepostojećem dnevnom listu najbolje pokazuje kolike su razmjere zloupotreba“, kazao je Vukanović.

Lokalne zajednice u RS izdavajaju velika sredstva za finansiranje javnih medija, ali i privatnih medija i to onih koji su bliski vlastima. Grad Banja Luka je tokom 2014. godine na osnovu usluga vezanih za objavljivanje tendera, oglasa i informativnih tekstova isplatio 108.514 konvertibilnih maraka. Službeni glasnik RS je dobio 8.505 KM, Službeni list BiH 23.770 KM, dok je „Glas Srpske“, koji je u privatnom vlasništvu, dobio 52.506 KM. Po istom osnovu ostalim medijima isplaćeno je ukupno 23.732 KM. Taj novac raspoređen je agenciji Srna, kao i „Nezavisnim novinama“, Press-u RS i „Novom pečatu“.

„Neposredno uoči majskih protesta koje je Savez za promjene organizovao u Banjoj Luci jedne dnevne novine koje su dobijale pare od države i grada objavile su vijest i lažni dokument kako su Otvoreno društvo i Soroš uplatili 486.600 dolara opozicionim liderima za organizaciju protesta, a tu vijest kao udarnu prenijeli su svi ostali režimnski mediji. Prema mojim saznanjima preduzeće koje je izdavalo te novine dobilo je od Hidroelektrana na Vrbasu 26.552 KM, a od  Geodetsko-imovinske uprave Republike Srpske 18.500 KM maraka za usluge oglašavanja u novinama koje su već bile prestale da izlaze! Više je nego jasno i očigledno da su javna preduzeća platila zakup medijskog prostora koji nikada nije ni ispoštovan. Novinsko izdavačko preduzeće 'Novi pečat' koje izdaje 'Narodne novine' gotovo svakog mjeseca dobija novac za navodne usluge oglašavanja od HET-a, Elektroprivrede RS, HE na Drini i HE na Vrbasu, a očigledno je da režim na ovaj način izvlači novac iz javnih preduzeća i finansira svoje novine koje im služe za obračun sa političkim protivnicima“, kaže Vukanović.

Finansijski izvještaji javnih preduzeća teško su dostupni, revizija javnih preduzeća se vrši veoma rijetko, a preduzeća ne odgovaraju redovno i u rokovima na zahtjeve za pristup informacijama, iskustva su Transparency Internationala u BiH.

„Sama preduzeća ne objavljuju sigurno podatke o svojim finansijama na svojim internet stranicama, pa čak ni one dokumente koje su obavezni objavljivati, kao što su planovi javnih nabavki. Nigdje ne postoji garancija da su novci koji su izdvojeni za to oglašavanje zaista iskorišteni u te svrhe“, kaže Ivana Korajlić.

Ovaj projekat finansira Evropska unija. Sadržaj publikacije je isključiva odgovornost autora i Konzorcija koji čine Udruženje BH novinari, Vijeće za štampu i online medije u BiH, Mediacentar Sarajevo i NVO JaBiHEU i ni u kom slučaju ne predstavlja stanovišta Evropske unije.