foto: FIBA

Sport se, uopćeno gledano, sastoji od nekoliko aspekata od kojih je takmičarski instinkt najvažniji. Kroz takmičarski instinkt se, na psihološkom planu, ispoljava ublažena i modificirana ratnička svijest, društveno prihvatljiva i prilagođena modernom čovjeku. Samim tim, sport se, često, uvezuje sa nacionalizmom, pogotovo kada se radi o takmičenjima na kojima nastupaju reprezentacije, u popularnim sportovima kao fudbal. Pedagoška i politička uloga sporta, tako blisko uvezanog sa nacionalizmom, postaje, djelimično, to da se nacionalizam reproducira u svojoj vulgarnoj formi, dovodeći do pojava kao što su huliganizam i kolektivna nacionalna euforija, i jedno i drugo fenomeni lako prepoznatljivi u balkanskim društvima. Suštinski, u današnjem razvoju sporta u odnosu na mehanizme globalizacije možemo razlikovati dva značajna procesa; sport postaje sredstvo kulturalnog otpora nacionalne države prema mehanizmima globalizacije, ali, također, i sredstvo kojim nacionalno potisnute nacije (Škotska, Katalonija) pokušavaju ojačati svoj kulturalni identitet u odnosu na nacionalnu državu. Na određen način, sportisti postaju, da iskoristimo koncept iz engleskog jezika, ’proxy warriors’ koji kanaliziraju ono što sportski fanovi ugrađuju u koncept nacionalnog identiteta. Dovoljno se prisjetiti fudbalskog rata između Salvadora i Hondurasa 1969. koji je odnio mnogo života da bismo mogli zaključiti da spona sporta i nacionalizma može imati dalekosežne posljedice za društva.  U svijetu u kojem se globalizacija i konzumeristički kapitalizam sve više fokusiraju na, primjerice, velike fudbalske klubove, koji u određenim aspektima funkcioniraju kao korporacije, ovakav sportski nacionalizam predstavlja emocionalni izlaz kroz koji ljudi konstruiraju i reproduciraju svoj nacionalni identitet kao nešto snažno i stabilno. Dobar primjer za ovo je identifikacija koju narod Novog Zelanda pokazuje sa svojom reprezentacijom u ragbiju.  

Naravno, politička dimenzija sporta se može osjetiti i na drugim poljima, na kojima se sport koristi kao sredstvo subverzije i gdje se sportski identitet suprotstavlja ukalupljenoj izgradnji nacionalnog identiteta kao što je pokazao slučaj igrača američkog fudbala (Colin Kaepernick, San Francisco 49ers) koji je izabrao da sjedi i kleči u toku intoniranja nacionalne himne, protestujući, na taj način, protiv državnih mehanizama koji diskriminiraju non-white populaciju u SAD-u. Snažni efekat koji je ovaj protest izazvao ovisi, bar djelimično, o tome da je izveden na sportskom terenu, mjestu koje zahtijeva konformizam i represiju kompliciranih diskursa.  

Odnos nacionalizma i sporta je na Balkanu posebno izražen. Možemo se prisjetiti potpunog haosa na fudbalskoj utakmici Srbija-Albanija u Beogradu 2014. godine, kukastog križa nacrtanog na splitskom Poljudu 2015., ili spektakularne posjete srbijanske reprezentacije Hramu Svetog Save prije odlaska na Svjetsko prvenstvo u Južnoj Africi. Zapravo svako veće sportsko takmičenje izazove na Balkanu nacionalističku euforiju, pri čemu se, često, sportski nacionalizam medijski predstavlja kao bezopasan. Na nedavno završenom Evropskom prvenstvu u košarci, trijumfovala je reprezentacija Slovenije, predvođena izvrsnim Goranom Dragićem (NBA, Miami Heat) i Lukom Dončićem (budući NBA košarkaš, i možda, najveći košarkaški talenat sa prostora bivše Jugoslavije još od Dražena Petrovića). Medijski gledano, zanimljiv je, i neobičan, fokus jednog dijela srbijanskih medija. Ovi mediji su se, s obzirom na to da je Slovenija u finalu upravo savladala Srbiju, fokusirali na tezu da su Dragić i Dončić etnički Srbi, Srbi u srcu i duši, i da je time pobjeda Slovenije, zapravo skrivena pobjeda Srbije, simbolička pobjeda Srbije, pobjeda koja se mora objasniti čitateljstvu.

Kao i obično na Balkanu, i ovaj relativno specifični vid sportskog nacionalizma može funkcionirati kao gorivo za ozbiljnije i teže forme nacionalizma. Problem, naravno, sa bilo kakvim promišljanjem sportskog nacionalizma leži u tom što ne možemo znati kada ”razumni” sportski nacionalizam (ili patriotizam, kako se to često naziva) može preći u vulgarni i nasilni, jer suština sportskog nacionalizma i leži u naglašavanju toga da je sopstvena nacija uvijek nadmoćna drugim, moralno i fizički. Ponavljajući mantru o sportskoj superiornosti nacije, individue, na psihološkom planu, osnažuju sopstveno samopouzdanje, utapajući ga u moćni osjećaj nacionalne pripadnosti. Ovo je posebno izraženo kod malih država, ili kod država kojima susjedi predstavljaju neku vrstu prijetnje i gdje postoji znatno jači osjećaj opće nesigurnosti, kao što je to slučaj sa ex-jugoslovenskim državama. 

Da se vratimo na konkretan slučaj Evropskog prvenstva u košarci, i košarkaše Dragića i Dončića koji su pokupili gotovo svu medijsku pažnju. Medijska slika koju su, prvenstveno tabloidi poput Telegrafa, Blica, Kurira i Alo konstruirali u Srbiji, je slika svesrpske pobjede, uprkos savim realnog poraza reprezentacije Srbije u finalu. Tako Alo epski naglašava Udariće Srbin na Srbina, u članku sa slikom na kojoj Dragić pokazuje tri prsta, signalizirajući, po svoj prilici, trojku u košarci, a ne karakteristični položaj prstiju koji je postao sinonim za srpski nacionalizam. Istovremeno, u članku se tvrdi, bez ikakvih dokaza, da pojedini slovenački igrači imaju pomiješana (nacionalna) osjećanja jer u finalu igraju baš sa Srbijom. Zanimljivo, određen prostor se posvećuje i majci Luke Dončića, koja je Slovenka, i dakle, time glavna okrivljena za to što Dončić, zapravo, igra za Sloveniju, a ne za Srbiju odakle mu je otac. Naravno, ne moramo ni spominjati da je takav izbor medijskog ugla inspirisao određeni broj internetskih komentara o Dončićevom ocu koji je predstavljen kao slab muškarac koji je izgubio svoj srpski identitet.

Sport Blic nastavlja u istom stilu, uspostavljajući neku imaginarnu genetsku konekciju između pravoslavlja i košarkaških uspjeha u naslovu KRV NIJE VODA Dragićeva tri prsta za pravu veru u podvig, pri čemu idu i korak dalje, donoseći video koji pokazuje kako se Dragić krsti sa tri prsta. Naravno, ni ovdje, ni u drugim sličnim člancima, nema govora o tome da se Dragić možda, ipak, osjeća kao Slovenac, bez obzira da li je, u religijskom smislu, pravoslavac ili ne. U drugom članku naslova SRBI KOVAČI TUĐE MEDALJE Lako je Slovencima kad su im glavni ljudi iz zemlje košarke, se, na jeftin način, omalovažava slovenački uspjeh, iako autor, nesvjestan ironije, u jednom momentu zapravo govori da Srbi ne žele prisvajati tuđe sportske uspjehe jer imaju dovoljno svojih. Kurir se, opet, fokusirao na proglašenje najbolje petorke prvenstva da bi mogao uskliknuti SRBI VLADAJU EVROPOM jer su, pored reprezentativca Srbije Bogdana Bogdanovića, u najboljoj petorci bili i Dragić i Dončić. 

No, najveće orgijanje u sumanutom nacionalizmu se dešavalo na tabloidu Telegraf koji donosi čitav niz sličnih članaka koji, suštinski, izlaze iz okvira sportskog diskursa i fokusiraju se na druge aspekte koji, često, ulaze u konstruisanu sliku Srba. Tako se naglašavaju haos i ludilo, navodni znaci nepokornog srpskog mentaliteta kroz činjenicu da je Dragić na konferenciji za štampu, u jednoj ruci držao pehar, u drugoj pivo, dok je Dončić uletio na konferenciju sa šampanjcem. Drugi članak konstruira čitavu priču o tome da Dragić nosi zlato u Republiku Srpsku iz njegovog nelagodnog odgovora na provokativno pitanje novinarke, zanemarujući drugi video, u istom članku,  koji jasno pokazuje Dragićeva patriotska osjećanja za Sloveniju. Veliku pažnju čitatelja izazvala je i fotografija na kojoj se vidi da je Dragić izašao na dodjelu medalja sa pravoslavnim krstom preko dresa. Da ne bi sve ostalo na nivou slavljenja Dragićevog pravoslavlja, Telegraf ipak donosi i pregled internetskih komentara onih Srba koji Dragića i dalje smatraju za izdajnika, jer i pored njegovih ”velikih gesti” ostaje ta neprijatna i izdajnička činjenica da je Srbiji ubacio 35 poena u finalu prvenstva. 

Kakav zaključak, zapravo, možemo izvući iz ove nacionalističke papazjanije?  Najčudnije, je to da odabirom ovakvog specifičnog medijskog ugla, novinari zapravo potcjenjuju veliki uspjeh srbijanske košarke. Bez velikih zvijezda Nikole Jokića i Miloša Teodosića, selektor Đorđević je, u teškoj konkurenciji, napravio pravi sportski podvig. No, ovakav podvig, u nacionalističkoj svijesti koja, u momentu konstruiranja svojih narativa, zanemaruje sportski kontekst, nije dovoljan. Srbi nisu na krovu svijeta, nisu zgazili sve pred sobom, nisu razbili ostale, nisu potukli do nogu ostatak svijeta (sve izrazi koji se redovno koriste u sportskom kontekstu u balkanskim medijima), tako da mediji moraju pronaći neki način za održavanje iluzije o sopstvenoj nacionalnoj superiornosti.