Ivana Đurić  i Vladimir Zorić: „Isključivanje „drugih“ i priprema rata: uporedna analiza hrvatskog i srpskog štampanog diskursa tokom sukoba u Hrvatskoj“

Analiza diskursa štampe u Hrvatskoj i Srbiji tokom rata u Hrvatskoj predstavlja treći tekst koji objavljujemo iz zbornika „Intima javnosti“ koji je objavila beogradska izdavačka kuća „Fabrika knjiga“. Knjiga predstavlja jedan od rezultata projekta „Spinning out of Control: Rhetoric and violent conflict. Representation of „self“ – „other“ in the Yugoslav successor states“ koji realiziraju Univerzitet iz Osla, Medicentar  Sarajevo i Institut za filozofiju i društvenu teoriju iz Beograda.

Autori svoje fokusiranje na izvještavanje novina u periodu 1990-1995. obrazlažu namjerom objašnjavanja prečišćavanja i pojačavanja raskolnih političkih diskursa u Hrvatskoj i Srbiji. Kako kažu „na obe strane, to je doprinelo veoma nepostojanoj suprotstavljenosti između doživljavanja „nas“ i „drugih“. Stalna insistiranja na onome što se može podvesti pod pojam „mi“ i u samoodbrani se suprotstaviti „njima“ izazvala su, ako ništa drugo, osećaj nacionalne ugroženosti što je dovelo do ideološke homogenizacije i mobilizacije javnosti i u Hrvatskoj i u Srbiji“.  Đurić i Zorić smatraju da pojmovi o identitetu u hrvatskim i u srpskim štampanim diskursima nisu bili tako postojani kao što se može činiti kada se naknadno posmatra, već su bili otvoreni za strukturalne promene, zavisne od okolnosti koje su pratile razvoj sukoba. 

Zli identiteti

Pojmovi  „nas“ i „njih“ su, prema autorima, složene, izvedene društvene konstrukcije, dopunjene nizom drugih suprotnosti. Ove univerzalne i/ili kulturološke razlike mogu se kombinovati na različite načine – u zavisnosti od preovlađujućih odnosa moći. U tom kontekstu, kasnih osamdesetih i devedesetih godina, pod odrednicom „mi“ podrazumjevali su se prvenstveno pripadnici iste etničke grupe, suprotstavljeni „njima“ čiji identitet nije značio samo suprotstavljenu nacionalnost/vjeroispovijest, već isto tako i  zlonamjernost i zamišljeno prostorno odvajanje.

Istraživanje je urađeno na uzorku koji su činile po dvije novine iz Hrvatske (Večernji list i Novi list) i Srbije (Večernje novosti i Borba).  Izdvojena su tri događaja iz vremena neposredno prije rata te tri ratna događaja, kako bi se na primjerima ovih izvještavanja pokušale objasniti bitne karakteristike retorike „mi“ nasuprot „njih“, odnosno kako bi se utvrdile promjene u percepcijama koje su su mijenjale s intenziviranjem sukoba. U predratnoj fazi izabrani su izvještavanja o (1) prvom i drugom krugu parlamentarnih izbora iz 1990; (2) etničkom plebiscitu za autonomiju Srba u Hrvatskoj (19. avgust 1990); te napisi o (3) referendumu za nezavisnost Hrvatske (19. maj 1991). Iz peroda rata u uzorak su uključeni (1) srpsko zauzimanje Vukovara (18. novembar 1991); (2) operacija hrvatske vojske Maslenica (27. januar 1993) i (3) operacija Oluja (4–8. avgust 1995). 

Pad i oslobođenje Vukovara

Autori dolaze do zaključka da se raskolna retorika nenadano pojačala u razdoblju  pred parlamentarne izbore da bi se privremeno stišala nakon objave izbornih rezultata. Za vrijeme dva referenduma, kada je rat postao izvjesniji, diskursi u štampi pokazali su oštar zaokret od početne spremnosti komuniciranja s „drugom stranom“ do potpunog odbijanja komunikacije. Borba za Vukovar predstavljala je kulminaciju pogrdne retorike kod obje strane protiv suparnika, s mnoštvom metafora koje su referirale na drugu etničku grupu kao zlu po prirodi. Tako se, naprimjer, za vrijeme borbi oko Vukovara, u Večernjem listu pisalo o „„krvološtvu domaćih Srba–četnika“, a Novi list je donosio priče o „srpskim kanibalima“ i „podivljalim srpskim ekstremistima“. S druge strane, u diskursu beogradskih Večernjih novosti ne samo da su radikalniji nazivi standardizirani stalnom upotrebom („ustaše“, „ustašoidne horde“, „crnokošuljaši“ i „bojovnici“ „zenge“, „soldateska“, „pijani i drogirani monstrumi“) već su isto tako slike i retorički argumenti zadobili radikalnija značenja. U pogledu slika, autori navode cijeli niz novih asocijacija vezanih za „loše njih“, pomoću kojih su im pripisane različite osobine i to: (a) animalna i demonska priroda; (b) barbarstvo; (c) nepojmljiv sadizam, (d) spolna inferiornost (obukli su žensku odeću kako bi pobegli iz grada) i (e) rasna inferiornost („regrutuju crnce“). I na kraju, retorika štampe tokom operacija Maslenica i Oluja postaje umjerenija, što autori objašnjavaju prijelazom sa mobilizirajuće na opravdavajuću retoriku i dugoročnom funkcijom simboličkog tumačenja ishoda rata.

Kompletan tekst Ivane Đurić i Vladimira Zorića na srpskom jeziku možete preuzeti ovdje u PDF formatu. 

Zahvaljujemo se gospodinu Dejanu Iliću iz bogradske izdavačke kuće „Fabrika knjiga“ što nam je omogućio publiciranje ovoga teksta.

O autorima

Ivana Đurić je doktorantkinja na Školi za moderne jezike i kulture Univerziteta u Notinghamu (Velika Britanija). Bavi se istraživanjem imigracionih politika, naročito s osvrtom na mjere koje se sprovode za olakšani povratak izbjeglih lica iz BiH i Kosova. Šire oblasti proučavanja uključuju nacionalizam, domokratizaciju, post-konfliktna društva i prava manjina.

Vladimir Zorić je predavač Školi za moderne jezike i kulture Univerziteta u Notinghamu (Velika Britanija). Na ovom univerzitetu odbranio je i svoju doktorsku disertaciju iz oblasti književnosti. Posebno se interesuje za teme egzila i emigracije u književnim autobiografskim djelima.

___________________________

Đurić, I. i Zorić, V. „Isključivanje „drugih“ i priprema rata: uporedna analiza hrvatskog i srpskog štampanog diskursa tokom sukoba u Hrvatskoj“ objavljeno u Đerić, G (ur), „Intima javnosti“, Fabrika knjiga, Beograd, 2008, str. 126-156.